Liburua: Euskara

Euskaldunok euskaraz izendatzen dugu mundua. Euskara Pirinioen mendebaleko bazterrean hitz egiten da, Espainiaren eta Frantziaren arteko mugaz gaindi. Araba, Bizkai, Gipuzkoa eta Nafarroa dira penintsulako euskararen lurraldeak. Iparraldean; Lapurdi, Behe Nafarroa eta Zuberoa. Zazpi herrialde horiei deritze Euskal Herria euskaraz. Azken datuen arabera, hiru milioi ingurutik, ia 900.000 pertsona gai dira euskaraz mintzatzeko Euskal Herri osoan. Euskal dialektoen arteko aldea oso nabarmena da. Europa osoan, agian beste lurralde txiki batean bakarrik, Eslovenian, da hain begi bistakoa dialektoen aniztasuna. Denboraren joanean, euskarak egiazki frogatu du beste hizkuntza batzuen hitz eta egiturak beretzeko izugarrizko gaitasuna duela. Horrela izan ez balitz, duela mende batzuk desagertuta legoke orain bi mila urte Espainian eta Frantzian hitz egiten ziren beste hizkuntzak bezala.

Euskara genetikoki isolaturiko hizkuntza da, eta, sailkatzerik ez daukaten hizkuntzekin gertatu ohi den bezala, bere jatorriaz ere hipotesirik bitxienak garatu dira historian zehar. Hipotesi klasikoen eta modernoen artean, frogatu daitekeen teoria bakarrak euskara eta egungo Frantziaren hego-mendebalean mintzatzen zen akitaniera lotzen ditu. Nolanahi ere, Koldo Mitxelena (1915-1987) linguista gipuzkoarrak zioen bezala: “Euskarak ezkutatzen duen egiazko misterioa ez da haren jatorria, gaurdaino iraun izana baizik”. 

Iraganeko konkistak, aliantzak eta trabak tartean, XIX. mendean berezko hizkuntza estatukoa ez duten Okzitanian, Herrialde Katalanetan eta Galizian bezala, Euskal Herrian ere Pizkundea deitu den mugimendua sortu zen. Anton Abadiak hauspotutako “Koplarien guduak” edo Lore Jokoei  esker, euskarak nolabaiteko tokia irabazi zuen plazan, eta, euskara oinarri, estatuz gaindiko euskaldun kontzientzia sortu zen. Espainiako gerra aurreko urteak euskararen urrezko aroa izan ziren. 1918an, Eusko Ikaskuntzak lehenengo biltzarra egin zuen eta, 1919an, Euskaltzaindia sortu zen. Aro hura borobildu zuten euskara helburu izan zuten Euskaltzaleak elkarteko kideek: Xabier Lizardi poetak eta Jose Ariztimuño Aitzol apaiz abertzaleak, besteak beste. Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak osatutako mankomunitateari autonomia eman zioten 36ko gerra hasita zenean, baina, euskarak, fronteko azken gotorlekuarekin batera, galdu zuen bere ofizialtasuna. Francoren diktaduraren erra eta destaina nozitu ostean, 1960ko hamarraldian, euskara euskal nazioaren arima bihurtu zen. Diktadura garaian sortutako ikastolak –haur eskolak euskaraz– eta gau-eskolak –helduen euskara eskolak– ezinbestekoak izan ziren. Ikastolen eta gau-eskola edo euskaltegien berritasunik handiena hauxe da: ez direla mugatzen ama hizkuntza euskara duten ikasleei irakastera, baizik eta Euskal Herri osoan jardun nahi dutela, baita duela mende batzuetatik euskara mintzatzen ez deneko lurraldeetan eta ama hizkuntza gaztelania (edo, hala bada, frantsesa) duten ikasleekin ere. Gaur egun 40.000 bat lagunek ikasten dute euskara euskaltegietan.

Euskarazko lehenengo liburua Bernart Etxeparek idatzi zuen 1545ean, ´Linguae Vasconum Primitiae´. Bigarren obra itzulpena izan zen, 1571n, Joanes Leizarragak Testamentu Berria euskaratu baitzuen. Joan Perez Larrazagaren narrazio eta olerkiak aurkitu dira, 1567-1602 urte artean idatzitakoak. Orduz geroztik euskarak, euskalki batean edo bestean, tradizio literario etengabea landu du. Azken aldian, abiadura biziz euskara batua sortzeko prozesuagatik beragatik. Euskaltzaindiak 1968an ezarri zituen euskara batuaren oinarriak. Hizkuntza estandarizatua administrazioan, hezkuntza sisteman, hedabideetan eta, oro har, literaturan erabiltzen da. 1968an 93 liburu argitaratu baziren euskaraz; 2017an, 2.267 plazaratu ziren.

UNESCOk euskara egoera ahulean dagoela dio, batez ere Nafarroan eta areago Iparraldean. Jakite-maila gora doan bitartean, erabilera mantsoago doa. Aitzitik, mintzairak arte adierazpenetarako, unibertsitaterako, hedabideetarako, zientziarako eta teknologia berrietarako sarbidea dauka. Euskararen iraupena bermatuta badago ere, bermea ez da berbera euskararen lurralde guztietan. 

Egileak: Iván Igartua eta Xabier Zabaltza 

Iván Igartua Ugarte hizkuntzalaria eta Eslaviar Filologiako irakasle titularra da Euskal Herriko Unibertsitatean (UPV/EHU). Hizkuntzalaritza historikoan eta hizkuntzen tipologiaren inguruan hainbat ikerketa egin ditu. Argitaratu dituen liburuen artean daude Origen y evolución de la flexión nominal eslava (2005) eta Gramática histórica de la lengua rusa (2007). Euskalaritzaren alorrean, Euskararen historia (2018) liburuaren koordinatzaileetako bat izan da, eta Euskara eta inguruko hizkuntzak historian zehar (2012) izeneko artikulu bildumaren editore ere izan zen. Larry Trask hizkuntzalari eta euskalariaren biografia labur bat (2012) idatzi zuen. Horiez gain, Basque (Linguistic minorities in Europe online, 2020) De Gruyter-en argitalpen digitalaren koedizioan parte hartu du.

Xabier Zabaltza Pérez-Nievas UPV/EHU Euskal Herriko Unibertsitateko Gaur Egungo Historiako irakasle agregatua da. Haren obra akademikoaren barruan Mater Vasconia. Lenguas, fueros y discursos nacionales en los países vascos (2005) eta Una historia de las lenguas y los nacionalismos (2006) liburuak aipatzekoak dira. Gu, nafarrok (2007) euskarazko saiakeran, gaztelaniaz Nosotros, los navarros (2009) izenburuarekin argitaratu zen horretan, Nafarroaren nortasunak, elkarri aurka egiten diotenak, modu kritikoan aztertu zituen. Agosti Xaho zuberotar idazlearen euskarazko biografia baten egilea da (Aitzindari bakartia, 2011), gaztelaniaz eta frantsesez ere agertu zenarena. Nafarroako Gobernuko itzultzaile, Nafarroako Parlamentuko interprete eta Eusko Jaurlaritzako aholkularia izan da.