Literatura

Euskal literatura kultura garaikidearen adierazpenik bizi eta esanguratsuenetako bat da. Aniztasun linguistikoak eta aberastasun tematikoak etengabeko elkarrizketan jartzen dute literatur unibertsaleko eztabaida nagusiekin, bere nortasun kultural bereizgarrian sustraituta dagoen bitartean.

Erdi Aroko lehen testuetatik gaur arte, euskaraz idatzitako literaturak bilakaera izan du, eta gaur egun genero askotariko sistema dinamiko batean finkatu da: poesiatik nobela beltzera, entseguetatik haur eta gazte literaturara, baita komikira ere. Bizitasun hori idazle belaunaldi askoren konpromiso eta sormenari zor zaio, gaur egungo ikuspegitik estilo eta gaiak etengabe berritzen jakin izan dutenei.

Azken hamarkadetan, euskarazko literaturan ahots, estilo eta ikuspegi ugari agertu dira. Autore garaikideek estetika berriak zabaldu dituzte, errealismo magikotik hasi eta poesia esperimentalera edo nobela sozialera arte. Aldi berean, sortzaile belaunaldi berriak literatur eszena plural, berritzaile eta gero eta nazioartekoagoa sendotzen ari dira, itzulpenen bidez eta lanak ikus-entzunezko bezalako beste hizkuntza batzuetara egokituz.

Irakurzaletasunaren sustapena, bereziki haur eta gazteen artean, eskaintza anitz eta kalitatezkoaren bidez, euskarazko literatur tradizioaren etorkizuna bermatzen du, indar berrituarekin proiektatuz.

Euskal literaturaren gako historikoak

Euskal literaturaren historia ahozko tradizioan du oinarria: kantuek eta bertsoek euskal herriaren memoria kolektiboa transmititzen zuten. Hala ere, lehen mugarri idatzia Linguae Vasconum Primitiae (1545) izan zen, Bernart Etxeparek euskaraz inprimatutako lehen liburua, euskal literatur idatziaren abiapuntua markatu zuena.

Mendetan, euskarazko literatura testu erlijioso eta didaktikoei lotuta egon zen, baina XIX. mendetik aurrera, Jose Maria Iparragirre bezalako egileekin, modernizazio-prozesua hasi zen. XX. mendeak berrikuntza garrantzitsua ekarri zuen: Espainiako Gerra Zibilaren aurretik, Lizardi eta Lauaxeta bezalako poetek euskarazko poesia modernismoaren ildotik eraldatu zuten. Gerraosteko diktadurak isilarazi bazuen ere, 50eko hamarkadan berpizkunde bat gertatu zen, euskal argitaletxeen gorakadarekin batera. Garaiko liburu nagusien artean daude Arestiren Harri eta Herri eta Atxagaren Etiopía. Aro horrek euskarazko literatura sistema anitz eta etengabeko eraldaketan dagoen gisa finkatu zuen, joera globaletara egokitzeko gaitasuna erakutsiz, bere esentzia galdu gabe.

Gaur egungo euskal literatur sistema

Euskal sistema literarioa gaur egun errealitate bizi eta etengabean dago. Sektorea kultura-eremu autonomo gisa sendotu da: argitaletxeak, aitortza duten idazleak, irakurlego egonkorra, literaturaren aldeko politika publikoak eta gero eta profesionalizatuagoa den bitartekaritza eta banaketa sarea ditu.

Eboluzio hori ez da guztiz lineala izan, ahozko kulturatik abiatuta egitura propioa duen ekosistema kultural bihurtu arte. Gaur egun, aniztasun handiko ahotsak, estiloak eta genero literarioak biltzen ditu. Testuinguru honetan, euskal sistema literarioa ez da soilik sormen artistikoko eremua: hizkuntza gutxitu baten bizitasuna bermatzeko tresna estrategikoa ere bada. Azken finean, herri baten iruditeria kolektiboa egunero eraikitzen duen espazioa da.

Gainera, euskarazko literaturak nazioarteko proiekzioa lortu du itzultzaileen lanari esker, honek irakurle berriak ireki baititu euskal esparrutik haratago. Azken hamarkadan, euskaraz sortutako 400 obra baino gehiago itzuli dira 30 hizkuntza ingurura, euskal literatura nazioarteko argitalpen-merkatu, azoka eta jaialdietan kokatuz. Itzulpena ez da sarbide-bide hutsa: nazioarteko ikusgarritasunerako tresna estrategikoa da.

Euskal letretako izen handiak

Euskal literaturaren corpus osoak funtsezko eginkizuna izan du sistema sendo, berritzaile eta munduari irekia eraikitzeko. Euren ekarpenek euskal kultur panorama aberastu dute, eta literatur unibertsaleko eztabaida handiekin elkarrizketa izan dute, ikuspegi propio eta anitzetik.

XX. mendean, Gabriel Aresti (Harri eta Herri) eta Bernardo Atxaga (Etiopía, Obabakoak) bezalako figurak poesia eta narratiba errotik berritu zituzten. Atxagak, gainera, nobela soziala, errealismo magikoa eta esperimentazioa euskal literaturan txertatu zituen, Ramon Saizarbitoria eta Anjel Lertxundi bezalako egileen eskutik. Teoria feministak ere sartu ziren, Arantxa Urretabizkaia bezalako idazleen bidez, literaturan ikuspegi berriak zabaltzeko.

Gaur egun, Eider Rodríguez eta Katixa Agirre bezalako egileak nabarmendu dira nobela beltzean eta narratiba garaikidean. Kirmen Uribe, Harkaitz Cano eta Unai Elorriaga berriz, berritzeko gaitasunagatik eta irakurle globalekin konektatzeko ahalmenagatik nabarmentzen dira. Poesian, Castillo Suárez eta Jon Gerediaga dira euskal lirikaren indarraren erakusgarri.

Haur eta gazte literatura ere oparoa da, Juan Kruz Igerabide eta Patxi Zubizarreta bezalako autoreekin; ilustratzaileekin batera, txikitatik irakurzaletasuna eta euskararen erabilera sustatu dute.

Eraldaketa bideratzen ari diren idazleak

Eraldaketa horren fenomenorik esanguratsuenetako bat idazle emakumeen presentzia gero eta handiagoa da. Bigarren mailan geratu gabe, Arantxa Urretabizkaia, Itxaro Borda, Katixa Agirre, Miren Agur Meabe, Uxue Alberdi, Eider Rodríguez, Irati Jiménez eta beste askok paper erabakigarria izan dute literatur kanona berridazten, baita gai, estilo eta ikuspegi berriak ekartzen ere.

Narratibatik poesiara, entseguetatik antzerkira eta komikira, gaur egungo idazleek sistema literarioa moldatzen dute begirada propio, anitz eta konprometitu batekin. Ez dute soilik kontakizuna aberastu: oztopoak hautsi dituzte, emakumeen esperientziak ikusgarri eginez, historian gizonezko ahotsek nagusitutako testuinguru batean.