Herri-kirolak, euskal tradizioaren erakusleiho

 Jatorriz landa eta itsas eremuko jarduerak izatetik bete-beteko kirol diziplina bilakatu dira herri-kirolak, eta indarra, abilezia eta erresistentzia desafiatzen dituzte.

Landa-eremuan piztutako sugarretatik

Euskal iruditeria osatzen duten usadio ugarik baserrian dute jatorria, hura izan baita euskal mundu tradizionalaren instituziorik behinena. Baserria da, hain zuzen ere, iraganetik ondare ukiezin gisara jasotako tradizioaren ikur nagusietako bat, eta bizi-eredu hari lotutako landa-eremuko eguneroko lan-jarduerak gaur egun tradizio handiko kirol erakustaldi bilakatu dira. Halaber, kostaldeko jardunei dagokienez, gaur egun jendetza biltzen duten arraun-estropadek Euskal Herriko historiaren une garrantzitsu batean dute jatorria: euskaldunen bale-arrantzan. Herri-kirol izenez ezagun diren kirol-lehiaketek euskal gizarte tradizionalaren lan-munduan errotzen dira, nahiz eta badauden egon landa-eremutik kanpo garatu diren diziplinak, euskal pilota kasu.

Euskal Herrian errotutako kirol-jarduera zenbait munduko beste hainbat lurraldetan ere ezarri dira, eta XIX. mendean nolabaiteko sona izan zuten herri-kirolek gaur egun pisu eta bilakaera ezberdina dute. Oro har, kirol ekitaldiok indar-erakustaldi bat dute funtsean, eta lehiarako ezinbestekoak dira iraupena, erresistentzia, trebezia eta ahalmen-fisiko eta -mentala, besteak beste.

Antolaketa eta dinamikari dagokienez, herri-kiroletako zenbaitek goi-mailako lehiaketa edo diziplina izatea lortu dute, euskal pilotak esaterako. Halere, duela bi hamarkadatik hasita sektorearen profesionalizazioa nabaria izan da, herri-kirol federazioak sortu eta garatu baitira, eta horietako batzuk nazioarteko egituretan txertatu dira. Egun, hogei bat modalitate ofizial daude. Testuinguru profesional horrez gain, bada sozializazioaren eta festa-giroaren bidera azaldu diren kirol-jarduerak, hala nola, ospakizun testuinguruetan aurki daitezkeen sokatira, zaku-lasterketa edota lokotx-bilketa, esate baterako.

Traineru-estropadak, bale-arrantzaren errautsetatik

Kirol-proba honen jatorria itsas jardueran dugu. Marinelek beren besoen indarra eta haizearena ere baliatu behar zituzten itsas portuetara iritsi eta bertan arraina saltzeko. Halaxe sortu zen arrantza-txalupen arteko lehia. Estropadetako trainerua egun bale-ontzien ondorengoa da, XIX eta XX. mende hasierara arte baxurako arrantzan erabilia. 1990. urte ingurura arte, traineruak zurez eginak zeuden, harik eta karbono-zuntzezko materialek ordezkatuak izan ziren arte. Erabat araututako kirola da, hainbat diziplina biltzen ditu bere baitan, eta liga profesionalik ere badu. Eskifaia 13 arraunlarik eta norabidea ezartzen duen patroi batek osatzen dute, eta Donostiako Kontxako Bandera izaten da estropadetan lehiaketarik garrantzitsuena.

Aizkolaritza, enbor gaineko indar-usadioa

Aizkolaritza edo enbor-ebaketa euskal kirol-proba ezagunenetarikoa da, eta dagokion enborra ahalik eta denbora gutxien moztean datza. Historikoki, Erdi Aroko ontzigintza eta burdinola sektoreetan ziharduten zurgileek eraikuntzarako materiala eskuratzeko jarduna eta ikazkinek egur-ikatzaren lanketa ditu oinarri herri-kirol honek. Garai hartako aizkolari eta ikazkinen apustuek eta demek gaurdaino diraute. Jarduerak bi fase nagusi bereizten ditu: azaleko mozketa alde batetik, hasierako bi kolpek xedatua, eta bihotzeko mozketa, bestetik, enborraren barnealdea kolpatuaz egiten dena. Azken urteetan badira aizkora hartzera animatu diren emakume eta gaztetxoak, urte luzez gizonari hertsiki loturiko diziplina izan arren. Aizkolaritza probetan erabilitako egurra pago berdea izaten da, euskal pagoa mendietako espezie arruntena izan baita tradizionalki. Pago-egurrak ezaugarri aproposak ditu aizkoraz moztua izateko.

Harri jasotzea, erritu aitzindaria

Harri jasoketa harri bat lurretik sorbaldaraino jasotzean datza, forma, tamaina eta pisu jakin ezberdinetako harriak direlarik. Idatzizko frogagiri gutxi iritsi zaigu gaur egun guregana, baina litekeena da mendiko haitzak jasotzetik datorrela kirol-proba hau. XX. mendean apustuak herrietako plazak hartu zituzten, eta ikusleek harrien pisu eta formetarako erregelamendu bateratua eskatu zuten, eta ordura arteko harkaitz-puska irregularrei gaur egunera arte iritsi diren lau forma geometriko klasiko eman izan zitzaien: zilindroa, kuboa, esfera eta laukizuzena. Bi modalitate nagusi ditu harri jasotzeak, aldi bereizian harria gehiagotan zeinek jaso, eta erronka bidezkoa, zeinaren arabera harri bat ahalik eta gehienetan jasotzea den helburu edo pisu handiena duen harria altxatzea, hain zuzen.

Sokatira, olinpiar diziplina

Sokatira antzinatetik da ezaguna eta bere hedadura geografiko zabalaren adinako sona du gaur egun. Herri-kirol hau taldeka jokatzen da, soka baten mutur banari  helduta elkarri herrestan eramaten saiatzen dira talde lehiatzaileak. Lehiaren baldintzak zehatzak dira: zortzi kidez osaturiko taldeak izan behar dute eta pisu libre zein mugatuan lehiatu daitezke. Nahiz eta tradizionalki frontoietako kantxetan eta plazetako harrien gainean egin izan den, mundu mailan hedatuena den modalitatea belar gaineko sokatira da. Gaur egun Euskal Herrian, tiratzaile federatuen kopurua aldakorra da, sokatira kluben egonkortasuna eskasa baita.

Sega, belar arteko erronka

Aurrez jarritako denbora tarte batean, eta sega erabiliz, ahalik eta belar kilo gehien moztu behar dira joko honetan. XX. mendean zehar apustuak ziren lehiarako bide bakarra, gaur egun ordea txapelketa arautuak nagusitu dira. Txapelketa jokatu aurretik larrea aukeratu behar da, normalean laua eta sega-jokorako zaletasuna dagoen herri batean izaten da. Ordubeteko denboran nork belar kilo gehiago moztu izaten da lehia. Segalariak lagun koadrila bat eramaten du eta hauek epailearen begiradapean belarra pisatzen dute.